Саяси қуғын-сүргін және халықтар депортациясы жиырмасыншы жылдардан бастап елуінші жылдарға дейін жалғасты. Сталиндік зорлық-зомбылықтан, геноцид пен этноцидтен, саяси қуғын-сүргіннен сол жылдары Кеңес Одағын мекендеген халықтар ішінде аман қалғаны жоқ. Көптеген халықтар тарихи атамекенінен күштеп жер аударылды. Қазақстанға, соның ішінде Ақтөбеге 1930-1940 жылдары арнайы жер аударылғандар туралы мәліметтер архивтегі облыстық партия комитеті, қалалық және аудандық партия комитеттерінің құжаттарында кездеседі. Осы жөнінде Ақтөбе облысының мемлекеттік архивінің құжаттарды пайдалану және жариялау тобының басшысы Бақытгүл Ешмұратовамен сөйлескен едік:
— Ел тарихындағы қайғы-қасіретке толы кезеңдерінің бірі — тоталитарлық режимнің қазақ жеріне әкелген аштық, ұжымдастыру, халық зиялыларының қуғын-сүргінге ұшырауы елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына кері әсер етуімен бірге, қазақ халқының ұлт ретінде жойылып кету қаупін төндіргені тарихи ащы шындық. Тарихшылардың міндеті — тарихтың ақтаңдақ беттеріндегі шындықты ашу және оны дәйекті дәлелдермен жеткізу. Тарихи әділдікті орнатуда архивтердің маңызы зор.
Ақтөбе облысының мемлекеттік архивінде депортация тарихы туралы құжаттарды жинақтау және іріктеу жүйелі түрде жүргізіліп келеді. Құжаттарды пайдалану және жариялау бойынша былтыр «Тарихтан тағылым, өткенге тағзым» тақырыбында халықаралық форум өткізіліп, Президент архивімен бірлесіп, фото-құжаттық көрме жасақталған болатын. Оған бірқатар құнды құжаттар қойылды. Осы құжаттарға сүйене отырып айтайық: Ақтөбе облысына кәріс, шешен, неміс, поляк, грек, армян секілді көптеген ұлт өкілдерінің күштеп қоныс аударылуы халықтың ұлттық құрамына, шаруашылығы мен мәдени дамуына өзгеше ықпал етті.
— Облысымызға күштеп қоныс аудару қай жылдары басталды?
— Күштеп жер аудару революцияға дейін басталды, алайда, негізгі кезең 1930-1940 жылдарға сәйкес келді. Осы жылдары жер аударылғандар туралы мәліметтер Ақтөбе облыстық партия комитеті, қалалық және аудандық партия комитеттерінің құжаттарында кездеседі. Мысалы, БКП(б) Қазақстан Өлкелік ОК Қазақ КСР халық комиссарлары кеңесінің 1936 жылдың 16 ақпанындағы «Украина қоныс аударушылары туралы» қаулысында: «Қазақстанға 15000 неміс-поляк ұжымшарлар шаруашылығын көшіріп…, Ақтөбе облысынан 1000 шаруашылық бөлінсін» деген мәлімет кездеседі. Архивте Ақтөбе облысындағы поляк диаспорасының тарихы туралы мәліметтер баршылық, олар Ақтөбе уездік жұмысшылар, шаруалар, қызыл әскерлер депутаттарының кеңесі, Ақтөбе губерниялық жұмысшы, шаруа, қызыл әскерлер депутаттарының кеңесі, ҚКП Ақтөбе облыстық комитетінің қоры мен поляк елшілігі делегатурасының қорында кездеседі.
Облыстық партия комитетінің құжаттарында күштеп қоныс аударылған неміс отбасылары мен коммунистерінің тізімдері, оларды тұрғын үймен, жұмыспен қамту мәселелері көтерілген. Облысқа қоныс аударған немістер көбіне құрылыс жұмыстарына тартылған. Құжаттарға сүйенсек, 1943 жылғы анықтамалардың бірінде «1940 жылы басталған Ақтөбе ферроқорытпа зауытының құрылысына 1667 неміс қоныс аударушылар еңбек еткені» жазылған. 1943 жылы еңбекке жұмылдырылғандар туралы мәліметте 1934 поляк, еврей, орыстар, 23 кәріс, 544 қазақ, 85 өзбек, 3 түрікмен, 8 тәжік деп көрсетілген.
1945 жылғы №52 жылқы зауытындағы қоныс аударушылар туралы құжатта «шешендер —64 отбасы (255 адам), немістер — 50 отбасы (163 адам), украиндар 4 отбасы (15 адам) және 1 грек пен 1 поляк» деп жазылған.
— Тоталитарлық тәртіптің құрсауына іліккен ұлттардың бірі — кәрістер екендігі белгілі. Қазақстанға өте көп жер аударылған да осы ұлттың өкілдері. Ақтөбеге кәрістердің қоныс аударуы туралы қандай мәліметтер бар?
— 1936 жылғы Ақтөбе облыстық комитетінің хатшысына халық комиссарлар кеңесінен келген телеграммада БКП(б) шешімі бойынша Қазақстанға қазан айында қосымша 10 мың кәріс отбасын көшіру туралы және ірі ұжым түрінде орналастыру, соның ішінде Ақтөбе облысына 6 ауданға көшірілетіні баяндалған. Халық комиссариаты Кеңесінің «Об устройстве корейцев переселенцев в Актюбинской области» баяндау жазбасында сол кездегі «Ярмухамедов» кеңшарына 600-700 кәріс қоныс аударушылар шаруашылықтарын орналастыру туралы нұсқау беріледі. Қазан айында 290 отбасы келген. Олардың дені бақша шаруашылығымен айналысқан.
Оларға мал, ауылшаруашылық техникасы, құралдар берілген. Осылайша бұл жерде ауыл шаруашылығы артельдері құрылған. «Ярмухамедов» кеңшары жойылып, оның орнына «Бөгетсай», «3-Интернационал», «Тұщы–Арық», «20-лет Великого Октября», «Шіліктісай», «Красный Октябрь» кеңшарлары құрылған. Қоныс аударғандарға 4 поселке және мектеп, монша, дәрігерлік пункт, тұрғын үйлер салынған. Кәрістердің Қарабұтақ ауданындағы орналасуы, шаруашылығы туралы архив құжаттарынан толығырақ білуге болады.
Ақтөбе қалалық атқару комитетінің 1946 жылғы арнайы қоныс аударушылары туралы есебінде статистикалық мәліметтер сақталған. Екінші дүниежүзілік соғыстың жеңіспен аяқталуы қоныстаушылардың өз тарихи отанына қайтуына ықпал етті.
— Саяси қуғын-сүргін жылдары көптеген халықтар тарихи атамекенінен күштеп жер аударылғаны белгілі. Осы нәубеттің құрбаны болған адамдардың ұрпақтары Қазақстанға келіп, архивтен мәліметтер алған кездері болды ма?
— Әрине, ондай жайттар бар. Бір мысалды ғана келтіре кетейін: 2018 жылы ұлыбританиялық жазушы, зерттеуші, белгілі фотограф Майкл Сагадис деген азамат өзінің әжесі туралы архив құжаттарын іздеп келді. Оның әжесі Юзефа Буйдо Ақтөбе облысына 1940 жылы Белоруссиядан депортацияланған. Майкл Сагадис әжесі туралы мәліметтер жинақтау мақсатында Польша делегатурасының 1941-1943 жылдардағы құжаттармен танысты. Ол үйінің гаражынан әжесінің өз ата-анасына жазып кеткен хатын тауып алғанын айтады. «Бұл хатта: «Мен Қазақстан деген жерде, Ақтөбе облысында тұрып жатырмын, мені осында жер аударды. Өмірім өте қиын, көмек берулеріңізді сұраймын», — деп жазылған», — дейді Сагадис. Немересі әжесі туралы қандай да бір дерек болар деген үмітпен келді. Үміті ақталды: оның әжесі Қобда ауданының Шибаевка ауылында тұрмыс құрып, сол жерде дүниеден өткен. Майкл Сагадис облыстық архивтен табылған құжаттар негізінде әжесінің өмірі жөнінде фильм түсірмек ниеті барын айтты.
Сұхбаттасқан Гүлдария АЙСҰЛТАН,
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті филология факультетінің 2-курс студенті
