«Талант жан-жақты болады» деген ұғым бар. Ақын, бүгінгі поэзиямыздың көрнекті өкілі, аудармашы Жанат Аймұхамбетова әдебиеттану саласында да жемісті еңбек етіп жүр. Жуырда ол Ақтөбеге, Қ.Жұбанов атындағы өңірлік мемлекеттік университетке ішкі академиялық мобильділік бағдарламасы бойынша іссапарға келді. Аталған университеттің басшысы Б.Ердембековтің шақыруымен келіп, қазақ филологиясы және қазақ тілі мен әдебиеті мамандықтарының студенттеріне «Әдебиет теориясы», «Тарихи поэтика» пәндерінен дәріс оқыды. Осы сапарында біз ақынды сұхбатқа шақырған едік.
Жанат Әскербекқызы өзінің әсерлерімен:
— Жалпы, қазақ даласының қай қиыры болса да маған өте ыстық. Қайда барсам да, өзімді үнемі сол жерде жүргендей сезінемін. Ақтөбе өңірі — тарихи жәдігерлікке толы өлкелердің бірі. Ұлтымыздың басынан өткен тағдыр аңыз, шежіре болып сақталып тұрған аймақ. Жаз айында алғаш рет сапарлап келіп, Жиренқопадағы Қобыланды батыр кесенесіне, Абат-Байтақ кесенесіне зиярат еткен едім. Сол сапарымда әйгілі Бекет атаның шәкіртіне берген аса таяғын да көріп, көп олжаға кенелгендей болдым. Бұл сапарымда Есет Көкіұлының басына зиярат еттім. Мен үшін ең қымбат сәттер осы.
Ақтөбеде кезінде Алматыда шығармашылық ортада болған әдебиет өкілдері шоғырланған. Белгілі ақындар Мейірхан Ақдәулет, Ертай Ашықбай ағаларым, Бауыржан Бабажанұлы бауырым, әдебиеттанушылар Әдебиет Молдаханов, Алпысбай Мұсаев, Абат Пангереев, Жұбаназар Асанов бастаған ғылыми әлеует осында. Осындай әдеби-ғылыми күш топтасқан Ақтөбе қайдан осал болсын!
Ақтөбе жұртшылығына алғысым шексіз. Жас оқырмандар, өзім құрмет тұтып, сыйлайтын аға буын әдебиетшілер, қаламгерлердің риясыз көңілі, жастардың ықыласы ерекше әсер етті. Кезінде, ҚазҰУ қалашығында жастығымыз бірге өткен, қазіргі университет ұстаздары Сақыпжамал Матенова, Бағила Мұратбек, Жанат Сұлтанғалиевалар, кафедра меңгерушісі Мира Балтымова бастаған басқа да әдебиетшілер тіл, әдебиет мамандарын даярлауда қажырлы еңбек етіп жатыр екен. Кітапханада, университетте болған кездесулерде жастар аса маңызды мәселелер төңірегінде сұрақ қойып, өздерінің мақсаттарын, білімін, өресін, ел мен жерге деген сүйіспеншілігін танытты, — деп бөлісті.
— Сіз — ерте көрінген және бірден-ақ биіктен көрінген ақынсыз. «…Мен болсам кеттім ақын боп» деп, Төлеген Айбергенов айтқандай, адам қалай ақын болып кетеді? Сіздіңше, ақын атаулыға тән ортақ қасиет, ортақ тағдыр жолы бар ма? Өлең жазғанның бәрін ақын деп атау дұрыс па?
— Бала күнімде өте әсершіл болғанымды білемін. Нағашы апам (бізде әжені апа дейді) айтатын аңыздарды, жырларды тыңдап отырып, соларды түсімде көрсем ғой деп қиялдайтынмын. Бұл, әрине, балалықтың әсері ғой. Кейінірек, жетінші сыныпта оқып жүргенде алғашқы өлеңімді жаздым. Әрине, егер оны өлең деп атауға болса… «Арулар — отты жылдарда» деген кітап болды. Құрастырған — аяулы Фариза апам. Сол кітаптан соғыста қыршын кеткен қыздар тағдырын оқып, жылағанмын. Әсіресе, он тоғыз жасар Әлияның тағдыры… Алғашқы туған өлең де сол Әлия қызға арналды.
Ақындықты ешкім мамандық ретінде таңдап ала алмайтыны бесенеден белгілі ғой. Бізге бұйырған бір енші болар? Ол жағын ойланып көрмеппін… Білетінім — өлең деп жүргеніміздің көбі өлең емес, ақынмын деп жүргендердің барлығы ақын емес екендігі. Өлең адамның жан-жүрегінен, болмысынан туады, ойдан-қырдан, оқыған нәрселерді құрастырудан жасалмайды.
— Соңғы кезде әдебиетіміздің заман ағымына ілесуі, әдебиетті әлемдік деңгейге шығару қажеттігі төңірегінде сан қилы пікірлер айтылып жүр. «Қазақ әдебиетіне постмодернизм керек пе?» — деген сауалға қалай жауап берер едіңіз?
— Заман ағымы, әлемдік әдеби үдеріс біздің әдебиетке ықпалын тигізбей тұрмайды. Біз томаға-тұйық, әдеби-мәдени интеграциядан ат-тонымызды ала қашатын ел емеспіз. Сөз өнері біз үшін — ең басты өнер. Сондықтан ол уақытына сай жаңаша түрленіп, жаңа мүмкіндіктерімен танылуы заңды. Осы тұрғыдан келгенде модернизм, постмодернизм ағымдарын әдебиетімізден аластай алмаймыз. Біздің бірсыпыра әдебиетшілер көп жағдайда сыңаржақтықпен, яғни бір жағынан ғана сипаттап, толық түсіне алмай жатады. Объективті талдауды мен марқұм Бақытжан Майтанов тұжырымдарынан көрдім. Бұл туралы талдау ойымда бар… Уақыт көрсетер. Әр ел әдебиетіндегі постмодернизм өзіндік ерекшелігімен көрінеді. Біздің әдеби үдерісте де солай. Міндетті түрде ұлттық бастаулардан нәр алып, бағзы танымдар реминисценциясын көркем кеңістікте өз талантының, талғамының жеткенінше бейнелей алған қаламгерлер туындыларын жаңа бағыттағы талқылаулар арқылы таныту — әдебиеттанушылардың басты міндеті болу керек деп ойлаймын.
— Жас ақындарды көп оқисыз ба? Олардың арасынан кімдер жаныңызға жақын?
— Оқимын. Көп емес. Бұл тарапта менің әдебиеттанушылығым алдыңғы орынға шығып кетеді. Сондықтан ұнататындарым аздау… Иә, аздау болып қалады. Ерлан Жүніс, Мирас Асан, Құралай Омар сияқты жастықтың ауылынан сытылып бара жатқан поэзия өкілдерінен кейінгі лек бар. Олар әлі де өздерін толық таныта қойған жоқ. Үміт көп олардан.
— Сіз көп жылдар миф пен әдебиеттің байланысы, сабақтастығы төңірегінде зерттеу жүргізіп келесіз. Бұл тақырып несімен қызықтырды? Фольклорды айтпағанда, біздің әдебиетімізде мифологизмге кімдер жақын?
— Миф – менің бала күннен арманшыл жаныма серік болып келе жатқан тылсым дүние. Адам баласының дүниені танудағы алғашқы құралы дейміз бе, тылсымды түсінуге талпыныс дейміз бе, киелі әңгіме дейміз бе, тұла бойына жұмбақ жасырған символика дейміз бе, осы айтылғандардың бәрі сол миф деген ұғымға сыйып тұр. Күллі өнер атаулының бастауы, қайнар көзі, көркемдік ойлаудың қалыптасуына алғышарт болған мифология бағзыдан ақырға дейін адамның санасында, жүрегінде өмір сүре береді. Миф пен әдебиет байланысы туралы таңды таңға ұрып айтуға болады. Әдебиеттануда баяғы неміс Мюллер мен ағайынды Гриммдер бастап берген, басқа да айтулы ғалымдар дамытқан мифопоэтикалық талдау әдісі деген ұғым, мифологиялық мектеп бар. Олар кез келген әдеби туындының құрылымынан мифті іздейді. Торнтор Уайлдер есімді америкалық жазушы: «Миф — өзінің тарихын сан ғасырлар бойы әңгімелеген халықтың ән салып тұрған жаны» — деген екен. Шынында да солай.
Кез келген көркем туындыдан мен мифтің елесін іздеп табамын. Абайдың өлеңдерінен, Мағжанның лирикасынан… мысал көп. Әбіш Кекілбайдың «Аңыздың ақыры», Мұхтар Мағауиннің «Қыпшақ аруы», Төлен Әбдіктің «Парасат майданы», «Оң қолы»… Тізе беруге болады. Жалпы, бұл тақырыпты бір сұрақ емес, бір сұхбатқа сыйдыра алмас едім.
— Көптеген ақындарды қазақ тіліне аудардыңыз. Сол ақындар үніне, болмысына үңілгенде, қай халықты қазаққа жақынырақ сезіндіңіз?..
— Аудармаға көбірек көңіл аударуыма марқұм Кеңес Юсуп аға ықпал етті. Сол кісі ашқан «Әлем әдебиеті» журналының поэзия бөліміне жауапты бола жүріп, бірсыпыра аудармалар жасадым. Оған дейінгі тәжірибем — орыс ақыны Николай Гумилевті аударғаным.
Өзім аударған ақындар арасында ерекше әсер еткені — Сайге деген жапон ақыны. Ол ежелгі дәуірде өмір сүрген. Үнемі табиғат аясында, дала кезіп жүреді. Жапон халқының болмысы мен рухы осы ақынның өзегіне сіңіп кеткен. Тау, дала, өзен, сакураның гүлдеуі, қырғауылдың үні, күріш алқабы, елсіз даладағы тіршілік демі арқау болған танка үлгісіндегі өлеңдерінің поэтикалық болмысы менің есіме көшпенді тіршілік кешкен ата-бабаларымыздың тағдырын түсірумен болды.
Сұхбаттасқан Индира ӨТЕМІС.
